بازگشت به فهرست
يادداشتهاى
سفر
پیلهورها و جهانگردان
راههاى خردهتجارت به داخل كشور، ابتدا از عربستان و سپس از كیش، تنگتر
مىشود. در مورد جزیره تفریحى، كار در دهه گذشته به كجراهه افتاده
بود. و در مورد حج، همان زمان كه
یخچال سایدباىساید وارد فرودگاه
جدّه شد مقامهاى ایرانى باید نسبت به زائران هوطنشان بىرودربایستى
عكسالعمل نشان مىدادند. درهرحال، ربع قرن تأخیر بهتر از هرگز است.
واقعیت این است كه وقتى اقتصاد مدرن بر پایه
تشویق مردم به هرچه بیشتر خریدكردن، بىتوجه به لزوم
یا فایده كالاهایى كه
مىخرند، باشد، نمىتوان به تكتك شهروندان، چه در سفر و چه در حضر، خرده
گرفت كه چرا براى خرید كالا ولع نشان مىدهند. انكار نمىتوان كرد كه
در خریدكردن شادىاى پنهانى نهفته است. خریدن عملى است بنا به ضرورت
و معمولاً عارى از احساسى خاص. ما بنزین و پنیر و گوشت مىخریم
بىآنكه از این كار احساس شعف كنیم. در مقابل، از خریدكردن، دیدزدن
ویترینها و زیروبالا كردن اجناس و سنجیدن قیمت آنها، نوعى شادى به ما دست
مىدهد. و شگفتا كه هرچه كالاى خریدارىشده كمتر مورد نیاز باشد این
درجه انبساط خاطر بیشتر است.
در تمام كشورهاى مبتنى بر فرهنگ مصرف، مردم
به تجربه مىدانند شمار قابلتوجهى از اشیایى كه گاه و بیگاه خریدهاند نه
در زمان خرید و نه پس از آن مصرف خاصى نداشته است. گنجههاى پر از
ظرفهاى خاكگرفته در بالاترین طبقات كمد كه مردم معمولاً فقط در وقت
اسبابكشى متوجه حضور آنها مىشوند تصویرى است آشنا.
نپنداریم كه موضوع همین پریروز شروع شد.
تاجران مشرقزمینى معمولاً تنها سفر مىكردند، به این معنى كه سیاح و كاشف
و نظامى همراهشان نبود. بازرگانان
یمنى و مسقطى و بوشهرى كه حتى به
سرزمینهایى دوردست در اندونزى و مالزى مىرفتند دنباله و قراول و
یساول
نداشتند. معدود جهانگردان شرقى، كه شمارشان در برابر اهل تجارت بسیار
اندك بود، معمولاً انفرادى سفر مىكرد و كارى به هموطنان تجارتپیشه خویش
نداشت. در مقابل، غربیان سلسلهوار وارد نقاط دیگر جهان مىشدند:
ابتدا كاشفان، بعد بازرگانان، بعد مبلّغان مذهبى، و سپس نظامیانى كه براى
حفاظت از آنان وارد مىشدند، لنگر مىانداختند و حكومت بر پا مىكردند.
تجارت و سیاحت همواره تؤام حركت مىكردهاند. اما خردهتجارت نه
سیاحت است و نه تجارت.
در دهههاى اخیر كه پدیده جهانگرد ایرانى هم
پا گرفت، هدف، بیش از هر چیز، خرید بود،
یعنى نوعى خردهتجارت در چند
چمدان. در دهه 1350 كه پول نفت پاى ایرانىها را به غرب باز كرد، میعادگاه
این جماعت نه در موزهها و مكانهاى فرهنگىهنرى، كه عمدتاً در حراجىهاى
آخر فصل فروشگاههاى پاریس و لندن بود. سفر به غرب
یعنى خرید. بخشى از این
خریدها براى مصرف شخصى و بخشى براى درآوردنِ خرج سفر بود.
با بالارفتن شدید نرخ برابرىِ ارز در دهه
1360 و كاستهشدن از شمار سفرهاى تفریحى به غرب، این روحیه به سفر حج هم
سرایت كرد. منظرۀ
كوهى از كارتن حاوى
یخچال و تلویزیون و دیگر وسایل خانگى، تلانبار شده وسط
سالن فرودگاه جدّه، منظره آشناى بازگشت زائران ایرانى به شمار مىآمد.
كار به غایتى كشید كه شركت هواپیمایى ایران براى حمل بارهاى حجّاج ایرانى
به وطن، هواپیماهاى جامبوجت بارى به عربستان مىفرستاد.
ناظرانى ایرانى روایت مىكنند كه برخى زائران
دیگر كشورها در برابر این كوه مالالتجاره با دلسوزى پرسیدهاند مگر در
ایران یخچال و تلویزیون كمیاب است؟ وقتى برایشان توضیح داده مىشد كه
خیابانهاى ایران پر از فروشگاه لوازم خانگى است و این كالاها را زائران
براى درآوردن بخشى از هزینه سفر خویش به خانه خدا مىخرند، حیرت آنها تبدیل
به تحقیر مىشد، زیرا زائر قرار است از جان و دل مایه بگذارد و فقط به
مناسك فكر كند، نه
یافتن راهى براى درآوردنِ خرج سفر.
خوب كه نگاه كنیم، تفاوت بهاى
یخچالى كه بدون
پرداخت عوارض گمركى و سود بازرگانى وارد كشور شده باشد، و بهاى همین كالا
در فروشگاههاى داخل ایران، مبلغى است كه از بیتالمال براى
یارانه بنزین
هواپیما پرداخت مىشود. حتى مردم ثروتمندترین كشورهاى جهان هرگز
لوازم خانگى را با هواپیما حمل نمىكنند، زیرا به بنزین هواپیما
یارانه
تعلق نمىگیرد.
بساط خردهتجارت و حمل تلویزیون و ماشین
لباسشویى با كمك بیتالمال ظاهراً به پایان رسیده است. امید كه این پایانى
موقت نباشد و مدیرانى جدید در دستگاههاى ذیربط براى جلب حمایت اقشارى خاص،
اعزام هواپیماهاى بارى به عربستان را از سر نگیرند.
شادى نهفته در خریدكردن منحصر به
یك ملت و یك جامعه نیست، بخصوص زمانى كه
خریداران احساس كنند این شىء را مىتوانند در هنگام سفر خریدارى كنند و به
خود یا به دیگران سوغات بدهند. مهم، ایجاد حدى از منطق در خریدهاى
نالازم اما شادىبخش است. صراحت در آموزش اجتماعى مىتواند به ایجاد
این منطق كمك كند و مردم و مسافران را
یارى دهد تا شادىِ برخاسته از تملك
اشیا را با خرید
یادگارهایى كوچكتر ایجاد كنند، نه با حمل كارتنهاى حاوى
وسایل خانگى با هواپیما به شهرهایى كه فروشگاههایش انباشته از همان وسایل
است
فصلنامۀ
سفر، شمارۀ دوم،
فروردين 1383
بازگشت به فهرست
يادداشتهاى
سفر |