بازگشت به فهرست يادداشت‌هاى  سفر

آثار تاريخى، جريان زندگى‏

بحث حفاظت بناهاى قديمى در ايران باز بالا گرفته است.  مصر و ايتاليا در شمار كشورهايى‏اند كه از بركت اين قبيل اماكن عايدات بسيار دارند.  تفاوت در اين است كه در دومى آثار تاريخى بخشى از جريان زندگى هم هست.  در گزارشى در يك تلويزيون خارجى، مدير موزه‏هاى قاهره در برابر اين ايراد كه درجه حرارت محيط موميايى‏ها بايد ثابت باشد، با تأكيد وعده مى‏داد كه قاهره در چند سال آينده داراى مجهزترين موزۀ دنيا خواهد بود.   اما اين موزه، چه مجهز و چه غير آن، جز از نظر آمد و رفت جهانگردان، بيرون از جريان زندگى عامۀ مردم خواهد ماند.

چنين ايرادى را به ايتاليايى‏ها هم مى‏گيرند، كه اين همه بروبياى بينندگان به آثار هنرى صدمه مى‏زند.  يك پاسخ مى‏تواند اين باشد كه كليساى فلورانس فقط موزه نيست، مكانى عمومى هم هست، همچنان كه هر خيابان شهر بخشى است از يك موزۀ بزرگ، و خلايق را نيز بايد بخشى از اين فضا به حساب آورد.

در ايران، هر دو نوع تلقى، و انواعى ميان آن دو، وجود دارد.  پاره‏اى آثار تاريخى، از قبيل تخت جمشيد، در حكم موزه‏اند و بخشى از محيطى داراى مصارف عمومى به حساب نمى‏آيند.  برخى، مانند خيابان‏ها و ميدان‏هاى اصفهان، فضاهايى شهرى‏اند.  بعضى، از قبيل مساجد قديمى، هم مكان‏هايى عمومى‏اند كه عبادت در آنها آزاد است، و هم موزه‏هايى‏اند كه براى حضور در آنها به‏عنوان بازديدكننده بايد بليت خريد.

اينكه از آثار باستانى و موميايى‏ها چگونه بايد نگهدارى كرد چندان جاى بحث ندارد.  اما در حالى كه نيازهاى انسان شهرنشين دگرگون مى‏شود، در اينكه چگونه مى‏توان به اين نيازها پاسخ داد بى‏آنكه آثار ميراث فرهنگى قربانى توسعه شود اختلاف است.  نفت بيشترى بايد استخراج شود و بهبود معيشت خلايق به سد نياز دارد.  اما اكتشاف نفت به معبد باستانى برخورد مى‏كند و با احداث سد، آرامگاه باستانى زير آب مى‏رود.

به مواردى سرراست‏تر نگاه كنيم.  سى سال پيش در مشهد اطراف حرم را دايره‏وار تسطيح كردند و چمن كاشتند.  فرض شهرسازان بر اين بود كه نخستين شرط زيبايى ساختمان در تجرّد آن است، يعنى نه تنها هر چهار وجه يك بناى عالى بايد منفصل از ساختمان‏هاى ديگر باشد، بلكه هر بناى جديدى بايد با رعايت فاصله‏اى مناسب از آن ساخته شود تا زيبايى بناى مورد نظر ــــ چه كاخ، چه مسجد، و چه حتى كلبه‏اى چوبى ــــ  بى‏خدشه بماند.

اما اين اصل ظاهراً ساده بى معارض نماند.  كمتر از يك دهه بعد، در چمن پيرامون حرم كلنگ زدند و تا امروز بناهاى جورواجور از آن دايرۀ سبز چيز زيادى باقى نگذاشته است.  در شهرى ديگر هم جرثقيل به كار افتاد تا در حريم تنها ميدان بازمانده از عهد به اصطلاح رنسانس در ايران برج بسازند.  مورد مشهد در شمار آثار مذهبى بود و كسى حرفى نزد.  در مورد اصفهان، بعيد است اعتراض‏هاى داخلى و جهانى به جايى برسد.

نكته اين است:  درك از زيبايى و زبان‏هاى بيان آن متفاوت‏اند.  گرفتارى، ناشى از كمبود حسن نيت نيست.  همۀ كسانى كه چنين تأسيساتى احداث مى‏كنند قصد خدمت به خلق دارند.  در شيراز، در كنار دروازۀ قرآن، بر بالاى تپّه‏اى سنگى هتلى مدرن ساخته‏اند.  سازندگان اين بنا ظاهراً قصد داشته‏اند كمك كنند شيراز به پاى امارات برسد.  نيت خيرى است كه بهتر مى‏بود در جايى جز بالاى آن تپّه تحقق مى‏يافت.

با توسعۀ شهرها، حتى تپه‏هايى در اين مقياس آخرين بازماندگان طبيعتى‏اند كه قابل تجديد نيست و به هر ذرّه آن نياز است.  كسانى معتقدند چنين تپّه‏اى مقدارى سنگ است و مى‏توان آن را با ديناميت تركاند و بر فراز آن هتل ساخت.  در واقع، خشك و بى درخت‏بودن آن را عيبى مى‏دانند كه بايد اصلاح شود.  بايد اشاره كرد كه چهل سال پيش بالاى تپه‏اى ديگر در غرب شيراز هم براى دانشگاه بناهاى مدرن بلند ساختند.  تا امروز بخشى روستامانند از حومۀ شهر تا پاى آن بناها پيشروى كرده است.  همزيستى اين عنصر متضاد هيچ زيبا نيست.

در حالى كه در محيط هاى ساختۀ انسان معاصر به هماهنگى در زيباشناسى و لزوم احتياط در كلنگ‏زدن در چمن توجه چندانى نمى‏شود، مشكل بتوان انتظار داشت زيگورات باستانى و مقبرۀ هخامنشى و ميدان نقش جهان از تضاد منافع نفت و كشاورزى و پاساژها با حفظ ميراث فرهنگى جان به در برند.   شمار مساجد جديدى كه در ايران ساخته مى‏شود و از نظر معمارى اسباب افتخار به حساب مى‏آيد چنان اندك است كه به چشم نمى‏آيد.  در برابر دست‌اندازى به بناهاى قديمى هم ارجاع به دادگاه و صدور بخشنامه فقط يكى از لوازم كار است.  از آن مهم‏تر، دعوت به تأمل در مفاهيم شهرسازى و كمك به رشد درك زيباشناسانۀ آدمهاست.

فصلنامۀ‌ سفر،  شمارۀ هفتم، دي ماه 1384

بازگشت به فهرست يادداشت‌هاى  سفر