ادامه از صفحۀ 2

Æ

فرود و اختتام  صفحۀ سه

در نبرد كنونى ميان اسلام و مسيحيت در پنج قاره جهان، تلاش اولى براى برهم‏زدنِ وضع موجود، و كوشش دومى براى حفظ شرايط موجود است. بدين قرار، فضايى پديد مى‏آيد كه در آن صاحب‏نظرانى مسلمانان ناچارند با نهايت تأسف اذعان كنند كه گرچه هر مسلمانى تروريست نيست، هر تروريستى به احتمال زياد مسلمان است.

در اين متن ديديم كه وقتى ادوارد سعيد فقيد خاطرات كودكى‏اش از زندگى در فلسطين و قاهره را منتشر كرد، از سوى مردم خويش طرد شد زيرا فرهنگِ متكى به متن اساساً چنان متفاوت از فرهنگ شفاهى است كه در متن حاضر براى فرهنگ شفاهى پيشوند خرده به كار نبرده‏ايم. در برابر انتقادهايى كه از كتاب خاطراتش مى‏شد توصيه كرد خرده‏گيران نيز خاطرات خود را همان طور دوست دارند بنويسند. شرق‏شناسان در برابر انتقادهاى امثال خود او سالها او پيشنهاد مشابهى كرده بودند و او دعوى ليبراليسم آنان را به باد تمسخر و طعن گرفته بود.

همواره چنين نيست كه انسان ابتدا بينديشد و سپس بر پايه فكر دست به عمل بزند. بسيارى از دلايلى كه فرد براى كردار خويش ارائه مى‏كند صرفاً يك رشته توجهيات است كه بعداً در عرصه عمل فراهم شده. توجيهات هم به اندازه دلايل فراوان است و توجيه عقلى تنها يك نوع نيست، بلكه بسته به فرهنگ به شكلهاى گوناگون در مى‏آيد.

در ايران گرايش مشهور به نوانديشىِ دينى نيز، گرچه داراى پايه‏هايى طبقاتى و حتى قومى‏نژادى است، مبارزه را در قالبى فرهنگى مى‏ريزد. تاريخ اجتماعىِ جوامع عرب در دويست سال گذشته را مى‏توان در ميانجيگرىِ دولت در دعواى ميان سنتگرايان و متجددان خلاصه كرد. تاريخ اجتماعىِ ايران در قرن بيستم هم عبارت از توالى نبردهايى ميان خرده‏فرهنگ‏ها بود كه به پيروزى يكى و شكست ديگرى مى‏انجاميد. اين نبرد گرچه تنازعى طبقاتى است، عمدتاً در سطحى فرهنگى جريان دارد.

تحولات انتهاى دهه 1320 و ابتداى دهه 1330 را در يك روز، 28 مرداد، خلاصه مى‏كنند. اين اختصار كم‏ضرر است اگر توجه داشته باشيم نبردى اجتماعى سالها ميان خرده‏فرهنگ‏هاى طبقات متنازع جريان داشت و اين گونه نبود كه در يك روز ناگهان ورق برگردد. آدمهايى كه در آن بعد از ظهر تابستان شكست خوردند سى سال پيشتر هم مغلوب شده بودند. آن شرايط اگر امروز هم باز پيش بيايد نتيجه كلاً بسيار متفاوت از آنچه اتفاق افتاد نخواهد بود.

همواره نبردهايى، به درجات متفاوت، براى سرورى در داخل جوامع جريان داشته و جهان همواره عرصه جنگ بر سر داشتن و تلاش براى به‏دست آوردن بوده است. اما در كمتر زمانى جنبه فرهنگىِ نبردهايى چنين خونين و گسترده تا اين حد چشمگير بوده است. بشر كوشيده است ظلم را، به معنىِ شقاوت‏آميزِ باستانى‏اش، پشت سر بگذارد اما نابرابرى در برخوردارى از تنعمات مادّى و تصادم هرروزه فرهنگها سبب شده كه جهل از مفهومى معرفتى به واقعيتى روزمره و زمينى تبديل شود. برزخِ بيم و اميد ميان ظلم و عدالت، و جهل و معرفت، موضوع بحث دهه‏هاى آينده جهان خواهد بود.