صفحة چهار از چهار صفحه

ادامه از صفحهٔ 3

Æ

ما و روزگارمان

4.

در سالهای دوری از ایران با جدیت همیشگی می‌خواند.  در گفتگویی صحبت از ”به طور معمول هفته‌ای پنجاه شصت ساعت“ خواندن کرد.

پیدا بود جریان زبان و بیان در افغانستان و تاجیکستان را هم با علاقه دنبال می‌کند.  برخی واژه‌های آنها را می‌پسندید و در نوشته‌هایش به کار می‌برد.  از آن جمله بود ”لت‌وکوب“ که برای برخورد پلیس با تظاهرکنندگان بجاتر است از ضرب‌‌وشتم (واژهٔ دوم در عربی به معنی دشنام‌‌دادن).

”بسته‌کاری“ را برای آنچه در فارسی ایرانی مونتاژ می‌گویند از فارسی افغانستان وام می‌گرفت.  و چندین اصطلاح و عبارت و ترکیب دیگر.

زبان‌آگاه بود و به پروراندن واژه‌های جدید علاقه داشت. ”یکی از کارهائی که از آن خشنودم دادن اصطلاح دگراندیش به زبان فارسی است؛ مفهومی بیگانه از سیاست ایران که تازه دارد جا می‌افتد.“  و نیز رسانه، همتا (counterpart)، همرأیی (consensus)، بافتار (context) و بسیاری دیگر.

مثلاً در این مصاحبه می‌گوید ”چشم‌زن“، به جای چشمگیر.  اما چشم‌زدن و توی ذوق‌زن مفاهیمی‌اند کاملاً متفاوت با گیرایی و چشمگیربودن.  در استفاده از ”کف‌زن“ برای سیاهی ‌لشکر جلسه‌ها که برای رئیس و رؤسا فقط کف می‌زنند، توجه دارد و تذکر می‌دهد که اصطلاحی است مربوط به صنف جیب‌بر.

برای grass root ”گیا ریشه“ می‌گذارد که برابر خوبی نیست.  کف جامعه یا حرکت مردم‌نهاد معادلهای بهتر و رایج‌تری‌اند.

زمانی مثلاً در برابر ترافیک دوست داشت بگذارد ”شدآمد“.  از تحریریهٔ‌  آیندگان تا آنجا که به یاد دارم هوشنگ وزیری این ترکیب را در سرمقاله‌هایش به کار می‌برد.  کسانی هم حرفشان این بود که رفت‌وآمد و آمدوشد وجود دارد و نیازی به وضع اصطلاح تازه نیست.

جماعت متلک می‌گفتند که برای فهم نثر آیندگان باید دیکشنری خاصی تألیف شود.  اما او نوآوری‌هایش را بخشنامه نمی‌کرد و اصراری نداشت جا بیندازد.  زبان نو و بیان جدید یکی از علایق فکری طبیعی مشترکش با شماری از قلمزنان روزنامه بود.

به ویراستار صفحه اختیارات می‌داد و مطالب را پیش از چاپ نمی‌دید.  سردبیر هم نمی‌دید. کنار مطالب چاپ‌شده یادداشت می‌نوشت و به بخش مربوطه می‌فرستاد.  گهگاه با نویسندگان هر بخش جلسه می‌گذاشت یا در جلسهٔ عمومی تحریریه نظرش را از جمله دربارهٔ شیوه‌های نو برای نوشتن و بیان می‌کرد.

از توصیه‌هایش استفاده از نوعی بیان مطایبه‌آمیز بود که مثلاً در انگلیسی بریتانیایی می‌گویند فلان شخص جا برای خصوصیات بسیار بهتری دارد، یعنی موجود به‌دردنخوری است.  یا: توضیحاتش کمکی به روشن‌شدن موضوع نکرد،‌ یعنی حاشیه رفت و بیربط گفت.

شخصاً همواره چنین طرز بیانی را می‌پسندیده‌ام (آن را با حسن تعبیر نباید اشتباه کرد).  در ادبیات قدیم فارسی هم سابقه دارد.  بیت حافظ ”پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت/آفرین بر نظر پاک خطاپوشش باد“ را شاید بتوان از معدود موارد understatement در زبان ما دانست که هنوز حتی واژه‌ای برای تعریف آن نداریم.

به زدن حرف خوشایند شنونده شهرت داریم اما بسیار دور از طرز بیان رایج ماست که دربارهٔ فلان مقام دزد بگوییم: در میان درستکارترین آدمهای روزگار نامش شاید در صدر نباشد.  چنان طرز بیانی در زبان ِ پر از تعارف و چرب‌زبانی، یا اهانت و اتهام، ما به مراتب بیش از انگلیسی بریتانیایی بار طنز دارد و ممکن است به حساب عافیت‌‌طلبی و به‌نعل‌و‌میخ ‌‌زدن بگذارند یا حتی حمل بر ماله‌کشی و نان‌قرض‌دادن کنند.  درهرحال، غرابت دارد و ممکن است بوی ترجمهٔ نیم‌پز و تحت‌اللفظی بدهد.

وقتی چنان تکنیکی را توصیه می‌کرد شاید فقط کسانی که اصل قضیه را در مباحث زبان و ادبیات انگلیسی دیده بودند متوجه می‌شدند موضوع چیست: ”دوری از سخنان پرآب‌وتاب و کمرنگ‌کردن موضوع را که برعکس بر تاثیر آن می‌افزاید ... من در نوشتن بیش از سخن‌ گفتن بکار می‌برم.  چنان با گوش فارسی‌زبان بیگانه است که اثر سخن را از میان می‌برد.“

فخیم‌نوشتن به شیوهٔ مدرن را دوست داشت و از زبان شکسته و محاوره‌ای در نثر مکتوب ِ رسمی بیزار بود.  او و وزیری به همکاران ورزشی‌نویس روزنامه سخت می‌گرفتند که لحن پهلوانها و اصطلاحات ورزشگاه (تمیز دمرش کرد، ریختش فـُوله، بپـّا نپره داشی، زه زدند) وارد تیترهای روزنامه‌ای خواص‌پسند نکنند.

اهل ورزش نبود ولاکن ورزشکارها را تحمل می‌کرد، اما ولیکن و ولاکن را نه چندان.  معتقد بود کلمهٔ ولی بخشی از ولیکن است که باید ولاکن تلفظ شود.  با این نظرش هم موافق بودم.

در فرنگ به مرور زبانش دشوارتر می‌شد.  یادداشت‌هایش در کیهان لندن که گهگاه به دستم می‌رسید حتی از مطالبی که بعداً در اینترنت می‌گذاشت ثقیل‌تر بود.  معترضهٔ ماضی بعید کامل در معترضهٔ مضارع التزامی و عباراتی فشرده از باب توضیح که نوشته‌اش را بسیار پیچیده می‌کرد.  میانهٔ دههٔ 80 یک بار طرح یادداشتی در فکرم پروراندم که برایش بنویسم.

زمانی کسانی علیه ”گرته‌برداری“ دست به تبلیغات شدید می‌زدند.  در شمار کسانی‌ام که گرچه اهل گرت نیستند گرده‌برداری و گرده‌افشانی از زبانهای دیگر، از جمله انگلیسی، را بد نمی‌دانند.

اما باید قدری تفاوت قائل شد بین مطلب خواص‌فهم شخصی و بیانیه‌ای که برای عموم نوشته شود.  به نظرم همایون در خارج از کشور باید مطالب عام را رقیق‌تر وعادی‌تر و عاری از ساختهای پیچیدهٔ دستوری می‌نوشت.

نکاتی از مطالب من هم با تأیید نقل می‌کرد اما موضوع فقط این نبود که در اولین نامه‌ام به او ناسپاسی کنم و برایش بنویسم نثر گاه بغایت پیچیده‌اش احترام برمی‌انگیزد اما کمکی به تفاهم با خوانندهٔ عام نمی‌کند.

صحیح‌تر این می‌بود که اگر گذارم به آن طرفها می‌افتاد به دیدنش بروم.  در چنان دیدارهایی می‌شد توضیح داد ساختار زبان انگلیسی را بیش از کشش غالب خواننده‌ها بر نثر فارسی تحمیل می‌کند و نگاه به جامعهٔ خویش و جهان با طرز بیان و قلم پرنیروی او بسیار پیچیده می‌شود.

خوشبختانه نامه‌ای را که در فکرم بود ننوشتم و متأسفانه دیداری دست نداد.

آنچه بین خوانندهٔ حتی سطح بالا و نوشته‌اش فاصله می‌انداخت فقط طرز بیانش نبود؛ طرز فکرش هم نامتعارف بود.

در فرهنگ ایران جزو ادب و آداب بحث است که پیشفرض‌هایی رعایت شود: ایران نقطهٔ پرگار وجود و قطب عالم امکان است و هفت‌هزار سال پس از پیدایش تمدن ازلی و ابدی‌اش ملتهایی این‌طرف‌وآن‌طرف از زیر بوته درآمده‌اند و داخل میوه‌جات شده‌‌اند و چیزهایی می‌نویسند و کارهایی می‌کنند که اسمشان را سر زبان انداخته است اما در واقع فقط خرده‌نان‌های خوان نعمت فرهنگی ایران‌زمین را تبدیل به کیک کرده‌اند.  شاهد چنین واقعیتی، اگر وجود آفتاب نیاز به دلیل داشته باشد، شعرهای بی‌همانند مفاخر ملی ماست و هرکس در صحت و اصالت و ارتباط آن سروده‌ها با وضعیت انسان در گذشته و حال و آینده ذرّه‌ای تردید دارد بهتر است ساکت شود.  استاد ادبیات دانشگاه شیراز معتقد بود انسان از هیچ زبانی به اندازهٔ فارسی لذت نمی برد.

او می‌گفت ”ایرانی معمولی وقتی شروع به اندیشیدن یا طرح‌ریزی می‌کند رشتهٔ ارتباط منطقی مسائل را به سرعت از دست می‌دهد و مطالبی می‌آورد که مربوط به هم نیستند و بدتر از همه، مطالبی می‌آورد که همدیگر را نفی می‌کنند.“  یعنی تعامل فوقانی و تحتانی.

با ادبیات قدیم ایران هم از نوجوانی آشنا بود و بعدها ارتباطش قطع نشد. ”من هنوز نمی‌توانم فردوسی را بی گرهی در گلو بخوانم.“  ”چشمه‌سار شاعران خراسانی را تشنه‌وار می‌نوشیدم.“

”با مولوی مثنوی، مگر تکه‌های شاعرانه‌اش، زیاد میانه‌ای نداشتم و مثنوی را نخستین بار پس از شنیدن خبر مرگ مادرم چند روزی از همه کناره گرفتم و به تمام خواندم.  فرهنگنامه (دائرۃ‌المعارف) جهان‌بینی قرون وسطائی ماست. از آن کتاب‌هاست که با همه بزرگی، می‌باید گزینشی خواند.  ما امروز به همهٔ آن نیاز نداریم ولی آنچه از مثنوی به درد امروز می‌خورد پیامبرانه است.“

فکر اصیل و شعر ناب را یکی نمی‌دانست: ”با آنکه در سیاست ضدانگلیسی بودم معلمی بهتر از بریتانیائی‌ها برای خود نمی‌شناختم.  دنیا از هیچ ملتی بیش از آنها نگرفته و نیاموخته است. در میان پانزده ملتی که در جهان بیشترین تأثیر را کرده‌اند ــ ما یکی‌شان ــ بریتانیائی‌ها رتبهٔ اول را دارند.“

آدم حتی اگر حرف نامتعارف دیگری نزده باشد گفتن همین که مثنوی را به‌عنوان ”جهان‌بینی قرون وسطی“ باید گزینشی خواند و ـــ‌ لابد جز سی‌چهل بیت ـــ به درد امروزیها نمی‌خورد، و ما فقط یکی از پانزده ملت تأثیرگذار جهان هستیم ــــ لابد با فاصلهٔ بسیار پس از بریتانیا و یونان و چین و روم و دیگران ــــ یعنی کفرگویی.

‌گفتن این هم که ”ایران یک قدرت درجه سوم اقتصادی بود و ضرورتی نداشت و نمی‌توانست یک قدرت نظامی درجه یک جهان باشد آن هم صرفاً از نظر آماری زیرا پایهٔ آموزشی و صنعتی لازم را نداشت“ چه آن زمان و چه امروز و چه در هیئتهای حاکمه و چه در مردم تضادی میان فکر و احساس ایجاد می‌کند.

با برتولت برشت هم‌نظر بود: ”چه وقت از یاوه‌های بیهودهٔ شهرت و افتخار رهایی خواهیم یافت؟“

در تبلیغات رسمی آن روز و امروز، ایران همین حالا هم از نظر نظامی قدرت درجه یکی است.  در مقابل، افکار عمومی اصل حرف او را منطقاً قبول دارد اما گفتن آن را خوشایند و لازم نمی‌داند، انگار پشت فکرش معتقد باشد ایران در زمان کورش و داریوش قدرت نظامی درجه یکی بود و در آیندهٔ نزدیک بار دیگر خواهد شد.

می‌گوید ”خوشبختانه هیچگاه بیش از اندازه نگران قضاوت دیگران درباره عقایدی که به درستی‌شان اطمینان داشتم نبودم.“  ظاهراً برایش اهمیتی نداشت و پذیرفته بود حتی اعضای طبقه و هیئت حاکمه‌ای که کوشیده بود به آن خدمت کند چشم دیدنش نداشته باشند و بخواهند سر به تنش نباشد.  پرویز راجی، آخرین سفیر رژیم سابق در لندن، می‌نویسد شاه برای همایون صفت ”نکبت“ به کار برد (یا به‌ کار می‌بـُرد)، هرچند در عکسهای شرفیابی زمامداران رشیدترین و چشمگیرترین بود، انگار با شاه و هویدا و آموزگار و علم از یک قوم و قبیله نباشد.

با توجه به آنچه دید و تجربه کرد و با نگاهی علمی به بررسی تحولات ایران در چشم‌انداز تاریخی می‌پرداخت.  مثلاً پرسشی بزرگ در جامعهٔ فکری و نزد اهل نظر ایران کهنه نمی‌شود.  می‌پرسید ”آیا رضا شاه می‌توانست بی سرکوبگری برنامهٔ اصلاحی‌اش را پیش ببرد“ و می‌افزود این ”بحثی آکادمیک نیست“، یعنی پاسخها بر اکنون و آیندهٔ ایران اثرگذار است.

در روزگار کنونی افرادی، در تبلیغات انتخاباتی و جاهای دیگر، خود را پیرو رضا شاه منهای ایجاد محدودیت برای تشکیلات دیانت معرفی می‌کنند.  در واقع رضاشاهی که نماز هم بخواند غایت آرزوی کسانی شده است.

به روایت همایون، در سالهای آخر سلطنت ”رضاشاه اول“ نارضایی از او به بی‌تفاوتی کشیده بود و کسی نمی‌‌خواست پشتیبان حکمرانی مستبد باشد که بیشتر سیمای مردی حقیر و حریص می‌یافت تا عطاکنندهٔ بزرگوار نعماتی رؤیایی و بدیع.

در نظریهٔ روانشناسی، ترس دائمی از تنبیه جای خود را به تنفر می‌دهد.  و امتنان و رضایت به آن اندازه که ولینعمت انتظار دارد پایدار نمی‌ماند.  اقلیت شاکر خیلی زود امتیازها را بخشی از حق مسلم خویش می‌داند و سراغ بقیهٔ حقوقی می‌گیرد که گمان می‌کند از او دریغ شده است، در حالی که اکثریت قربانی هراس دائمی و ”بترسان و حکومت کن“ (النصرُ بالرعب) در برابر ترس کرخت می‌شود و نتیجه می‌گیرد بالاتر از سیاهی رنگی نیست و مرگ یک بار شیون یک بار.  کسانی به این دگردیسی خانه‌‌خراب‌کن می‌گویند انقلاب شکوهمند.

می‌گوید در اتاق کار محمدرضا شاه تا این اواخر که اعتمادبه‌نفس او افزایش یافت و باور کرد برای خودش چیزی شده عکسی از پدرش دیده نمی‌شد.  با این حساب، به رضاشاه در رژیم اسلامی بیشتر اهمیت می‌دهند تا در زمان سلطنت پسرش.

در سالهای اخیر در جمهوری اسلامی چاپ عکس رسمی و پرهیمنهٔ رضاشاه قدغن نیست و القاب محترمانهٔ ”پهلوی اول“ و ”پهلوی دوم“ جای اهانتهای رایج در دهه‌های پیش (پلوئی، پالانی،‌ رضاخان قلدر کچل، و شاه مخلوع و سگ زنجیری امپریالیسم) را گرفته است.

می‌توان تصور کرد مشاهدات و تأملات همایون برای کسانی که در آینده بخواهند تاریخ اجتماعی ایران دهه‌های میانی قرن بیستم را بررسی کنند منبعی دست اول باشد.

ویرایش متن و پردازش کتاب و صفحه‌آرایی و عکس و پانوشته‌ها جای بحثی دارد که بیشتر به درد بنگاه ناشر می‌خورد.  نکاتی هم در جاهای دیگر مطرح شده که تکرار آنها لزومی ندارد.  سه‌چهار دوجین همکار از نوع سیاهی‌لشکر لازم نیست.  دو سه ویراستار حرفه‌ای و کاربلد قادرند ایرادها را در چاپ بعدی بر طرف کنند.  چنانچه علاقه‌مند باشند می‌توانم یادداشت‌هایم را برایشان بفرستم.

توصیه می‌کنم بخش انگلیسی را کلاً بردارند و نمایه اضافه کنند.  کسی تا فارسی نداند و با وقایع تاریخ ایران آشنا نباشد چیزی از گفتگو دستگیرش نخواهد شد.  در چنین مواردی بهتر است عنوانهای فارسی و انگلیسی مستقل باشند نه ترجمه از یکی به دیگری.  عنوان فارسی با توجه به نام آن روزنامه نزد خوانندگانی ممکن است بازی خاطره‌انگیزی با کلمات باشد. عنوان غلنبه و گنگ و پا درهوای انگلیسی چنین خاصیتی ندارد.  اگر برای تغییر نام کتاب با توجه به ثبت در مراجع بین‌المللی دیر نباشد، در انگلیسی بهتر است پس ازنام شخص و دو نقطه، کلمه‌ٔ خاطرات بگذارند. 

بخشهای نقل‌شده از کتابهای دیگر هم با حروف معمولی، کوچک‌تر و پهنای سطر باریک‌تر‌، نه با حروف کج. 

خط ما بسیار نازیباست.  جاهای خالی و فضاهای سفید (مثلاً بین ر و آ و ک در غالب قلمها و بسیاری موارد دیگر) در حروف درشت مسئله‌ساز است.  برای کاستن از عیب باید حروف را به اندازهٔ مورچه کوچک کرد.  در مورب‌نوشتن با قلم ایتالیک یا ایرانیک یا با هر اسمی،‌ عیبها بیشتر به چشم می‌آید و خوانایی کاهش می‌یابد.  برخی نشریات باتجربه‌تر که طراح وارد دارند کلاً حروف مورّب را کنار گذاشته‌اند و برای عنوان کتاب و فیلم فقط حروف سیاه به کار می‌برند.  ایتالیک لاتین زییاست، ایتالیک فارسی اصلاً.

می‌گوید برای اصلاحاتی روی قلمهای خط فارسی در ماشینهای حروفچینی سربی لاینوتایپ به سوئد و انگلستان رفت.  او هم کاملاً متوجه بود خط نستعلیق لـَخت و شل است و به درد چاپ متن نمی‌خورد و بدون درهم تنیده شدن حروف، فضای خالی بسیار زیاد دارد.  برخلاف  کیهان و اطلاعات و بسیاری نشریت دیگر تا همین امروز، برای عنوان روزنامه نوعی حروف نسخ طراحی کرد که برای شابلون تیترچینی هم به کار می‌رفت.

نیم قرن پیش ابتدا فرانکلین و سپس چند مؤسسهٔ نشر بخش خصوصی در زمینهٔ خط فارسی و صفحه‌آرایی کار کردند.  غلامحسین مصاحب در دائرۃالمعارف فارسی سطح کار را ارتقا داد و پس از او انتخاب مناسب‌ترین فونت و بهترین صفحه‌آرایی در مرکز نشر دانشگاهی انجام می‌شد.  امروز چند ناشر بخش خصوصی به زیبایی‌شناسی کتاب و چاپ اهمیت می‌دهند و پیگیر آن تجربه‌ها هستند.

بسیاری دیگر رفته‌اند، مرده‌اند، از هم پاشیده‌اند.  بقایای مؤسسهٔ فرانکلین تحت ریاست دار و دسته‌های ازگل‌آبادی به حد چاپ و انتشار زیارتنامهٔ اهل قبور تنزل کرده است و یکی از همین روزها ساختمان آن (در تقاطع جهان کودک‌ـآفریقا) را گودبرداری خواهند کرد تا مجتمع پولساز تجاری‌ـاداری و شعبهٔ بانک بسازند.  تجربیات آدمهای دلسوز و واردی که در آن فکر کردند و زحمت کشیدند به باد فنا رفت و حال و روز کتابی دربارهٔ یکی از آنها را می‌بینیم.

حاصل عمر او را چگونه می‌توان ارزیابی کرد؟  میراثی به باد فنا رفته همچون زحماتش در فرانکلین؟ 

گفته‌اند انسان نیکبخت در زمان صحیح در مکان صحیح در جهان حضور دارد.  اما انتخابهایی آزمایشی وجود ندارد تا بتوان مقایسه کرد و نتیجه گرفت کدام زمان و مکان برای کدام شخص صحیح‌تر است.

رضایت و احساس خوشبختی نتیجهٔ سنجش ذهنی موفقیت فرد است با انتظارش.  اما هم انتظارها و هم دستاوردها پروردهٔ زمان و مکان است.  می‌گوید بهتر از این می‌توانست شده باشد اگر زندگی و پیرامونش سراسر کمبود نبود: ”نمی‌گویم من پیش از موقع به جهان آمدم ولی خلاصه غیرموقع به جهان آمدم.“

در این مثل مناقشه نیست و هیچ قصد مقایسهٔ حرف او با شطحیات احمد فردید ندارم که گفت ”فطرت پریروز و پس‌فردا همواره در زندگی ما آلوده می‌شود.  زود آمده‌ام.  فلسفهٔ من تعلق به پس‌فردا دارد.“

اما در هر دو نظر به خویش این فرض وجود دارد که جامعه و جهان در خطی مستقیم پیش می‌رود و فردا بهتر از امروز و پس‌فردا بهتر از فردا خواهد بود.  ”بهتر“ چیست و با چه معیاری؟  پس‌فردا یعنی کی؟  به‌موقع یعنی چه هنگامی و سررسیدن آن چگونه اعلام می‌شود؟ 

بحثی خیالی که اگر به جای 1307 مثلاً در 1337 به دنیا آمده بود چه جور آدمی می‌شد بیهوده است اما می‌توان به دو دورهٔ نوجوانی (1310 تا 20) و مرحلهٔ ترقی اجتماعی‌اش در1340 تا 50 نگاه کرد.  هر دو دوره از نظر امکانهای رشد جوانها در تاریخ ایران بی‌مانند است.  پیش و پس از آن دو دوره برای او امکان جهشی که نصیبش شد وجود نداشت.

جامعه و جهان در خطی مستقیم پیش نمی‌رود و مدام بهتر نمی‌شود تا جای این آرزو باشد که کاش نوبت من از امروز می‌بود. می‌توان گفت اساساً پیش نمی‌رود و جایی نمی‌رود؛ می‌چرخد و می‌گردد و دگرگون می‌شود.

این بحث هم خیالی است اما شاید نتایجی واقعی‌تر به دست دهد: اگر در آستانهٔ پنجاه‌سالگی ‌پذیرفته بود جای او پشت میز تحریر است و دنبال مقام اداری و حزب درست‌کردن برای آدمی که کمترین اعتقادی به حزب نداشت نمی‌رفت سرانجامش چه می‌شد؟  و بدتر از آن: قبول مسند وزارت در روزگاری که فقط دنبال قربانی می‌گشتند تا کاسه‌کوزه‌ را سرش بشکنند؟

اگر دفتر کارش در روزنامه را رها نکرده بود مقالهٔ کذایی را پای او نمی‌نوشتند.  شاه پس از اطمینان از اینکه منظور کارتر از متحدان ناجور آمریکا او نیست، بیدرنگ دستور تهیهٔ مقاله‌ای تهاجمی داد تا با سیخونک‌زدن به دم گلوبندک و خیابان چهارمردان قم ببیند اینها کی‌اند و چند نفرند.  نوشتننش را هم به همایون نمی‌سپرد.  در پاسخ به تکیه‌کلام ”این پدر و پسر“ آیت‌الله خمینی، لابد اصرار داشت به پدر او اشاره شود.  بعید بود همایون حتی در زد و خوردهای خیابانی عهد شباب به پدر حریفان حملهٔ لفظی کند، تا چه رسد که در میانسالی بنویسد بدهد در روزنامه چاپ کنند.

با این همه، شاید سال 57 دربارهٔ لزوم پوشیدن ”دستکش آهنین“ سرمقاله‌های آمرانه می‌نوشت و تحریریه از او خواهش می‌کرد خرد ناب و دستکش آهنین و نثر فاخرش را بردارد برود.

در آنچه واقعاً اتفاق افتاد قبول دارد که تحریریه ”با خود من زیاد بدرفتاری نکردند“ اما در سناریوی خیالی بسیار احتمال داشت با فروپاشی رژیم، روزنامهٔ او هم مانند کیهان و اطلاعات فتح شود و خود او متواری.  در واقعیت تاریخی، فقط شش ماه دیرتر فتح شد و او متواری.

در کتاب من و روزگارم می‌نویسد ”پادشاهی پهلوی یک دوران توسعه و نوسازندگی، هر چند با کوتاهی‌های فراوان در توسعهٔ سیاسی، می‌بود“ و در این مصاحبه می‌گوید کابینهٔ آموزگار برنامه‌هایی مفصل در دست داشت، مثلاً احداث فاضلاب تهران. 

”آخرهای وزارتم به مسائل وزارتخانهٔ خودم می‌پرداختم و اصلاً کاری به کار بقیه نداشتم“؛ ”حالت عمومی جامعه را نمی‌دیدم   نبض کار از دستم رفته بود.  قبلش خیلی دستم بود ولی افتادم در کارهای اداری.“

اینکه نویسنده برج عاج و میز تحریر را رها کند و وارد گود عمل شود شاید فکر بدی نباشد اما اینکه در دوره‌ای ملتهب سرگرم برنامه‌هایی شود مانند احداث رستوران بین‌راهی و فاضلاب، جای بحث دارد که آیا واقعاً بهترین راه کمک به توسعهٔ سیاسی جامعه بود.

پرسش همیشگی: اهل قلم‌و‌دوات چنانچه میز تحریر را ول کنند و به کف جامعه و راهرو اداره بروند کار بهتری برای مردم و پیشبرد فکرها از دستشان ساخته است؟

ملک‌الشعرای بهار می‌نویسد سید ضیا که پس از کودتای سوم اسفند 1299 روزنامه‌‌نگاری را رها کرده بود تا رئیس‌الوزرا شود در پرونده‌های اتاق کارش غرق شد تا یک روز که به او گفتند بازی تمام است، بفرمایید تشریف ببرید از مملکت بیرون.

با تمام اینها، از زمان علی‌اصغر حکمت تا امروز او یکی از بهترین وزیران تاریخ پهلوی در زمینهٔ خودش بوده است.  چند ماه پس از برکناری‌ او، ناصر میناچی و معاونش مهدی ممکن که آن وزارتخانه را به وزارت ارشاد تغییر نام دادند در صدد گذراندن قانونی بودند که نشریات را مکلف کند خط فکری خود را بالای صفحهٔ اول اعلام کنند.  فرض‌شان این بود که تمام خواننده‌ها قادر به تشخیص خط فکری نشریه نیستند و باید کمک کرد فریب نخورند.

در مقابل، همایون معتقد بود همه گونه فکر باید مجال بیان داشته باشد و این کار را از روزنامهٔ خودش آغاز کرد.  حالا می‌گوید وزن فرهنگی چندانی در آنچه امثال صمد بهرنگی و خسرو گلسرخی می‌گفتند نمی‌دید.  اما هیچ‌گاه صحبت دربارهٔ آنها را ممنوع نکرد.  برعکس، می‌گوید متحیر بود و هیچ سر در نیاورد چرا گلسرخی را پس از آنکه به او فرصت سخنوری در تلویزیون داده شد اعدام کردند.

تصویر داریوش همایون از آدمی بیشتر بدنام تا مشهور که کمتر کسی به اندازهٔ او دشمن داشت رفته‌رفته به متفکری تبدیل می‌شود که بسیار خواند و بسیار نوشت و سخنانش، صرف ‌نظر از اتهامها و شائبه‌ها و شایعات و آنچه شخصاً کرد یا نکرد و بود یا نبود، ارزش تأمل دارد.

در رژیم مورد علاقه‌اش همواره آرزوی چنان جایگاهی داشت اما فکرش را هم نمی‌توانست بکند که در رژیمی اسلامی به چنین موقعیتی برسد.

”هزار نقش برآورد روزگار و نبود/ یکی چنان که در آئینهٔ تصور ماست.“

فروردین 94