پيتر گادمن‏¹
ترجمۀ هرمز عبداللهى‏

گراهام گرين ژوئن ١٩۵۴ در نامه‌‏اى به روزنامۀ ‌ تايمز لندن نوشت: ''من هم مثل بسيارى از كاتوليكها به فهرست كتابهاى ضالۀ واتيكان در مواردى نادر كه به سراغ نوشته‌‏هاى تخيّلى مى‌‏پردازد اعتقاد چندانى ندارم....  تا آنجا كه بحث بر سر ادبياتِ تخيّلى است (و شايع است كه هم تولستوى و هم لويس كارول² در شمار نويسنده‌‏هايى‌‏اند كه تكفير شده‌‏اند) بيشتر كاتوليكهاى غيرروحانى از وجدان خويش پيروى مى‏‌كنند." گرين ظاهراً به نامه‌‏اى در روزنامۀ تايمز پاسخ مى‌‏داد كه در آن فهرست كتابهاى ضالـّهٔ كليساى كاتوليك با پروندۀ مربوط به انتشار مطالب مستهجن در دادگاههاى بريتانيا مقايسه شده بود.  خوانندگان روزنامۀ  تايمز خبر نداشتند اندك زمانى پيش از آن، مقامهاى كليساى كاتوليك خود گرين را هم سخت ملامت كرده بودند.  گرين در نوشته‌‏هاى بعدى‌‏اش به اين ماجرا اشاره مى‌‏كند.

مدارك مربوط به شور و مشورتهاى واتيكان دربارهٔ رمان قدرت و جلال،³ كه نخستين بار سال ١٩۴٠ انتشار يافت، در سالهاى اخير بيرون آمد.  اين مداركْ تصويرى كمياب از شيوهٔ عملِ آنچه زمانى قدرتى بزرگ بود، و نيز موردى جالب از تاريخ ادبيات در قرن بيستم به دست مى‏‌دهد: قدرت كليسا در ممنوع‌‏كردن کتابهايى كه به نظرش خطرناك يا موهن مى‏‌رسيد.

واتيكان قرنها كوشيده بود بر نوشته‌‏هاى مختلفى اثر بگذارد؛ سال ١۵٧١، در بحبوحۀ مبارزه عليه اصلاحات دينى، مجمعى تشكيل داد براى سانسور و (در مواردى كه بر نويسنده يا مسير نشر آن نفوذ داشت) حتى جلوگيرى از انتشار كتابها، يا دست‏‌كم، گفتن اين نكته به كاتوليكها كه چه كتابهايى را نبايد بخوانند.  مجمع تهيهٔ فهرست كتب ضالّه در سال ١٩١٧ منحل شد اما سانسور همچنان از طريق دستگاهى ديگر، دفتر امور دينى،⁵ اِعمال مى‌‏شد و تهيهٔ فهرستى رسمى از كتابهاى ممنوعه تا سال ١٩٦٦ ادامه يافت.

در دورانى پر از تنش و مسئله در تاريخ معاصر، دورانى مانند عصر جنگ سرد، دفتر امور دينى چگونه عمل مى‏‌كرد؟ سياست آن در برخورد با نويسندگان كاتوليك چگونه بود؟ تا چه حد از تحولات جديد در دنياى دانشگاه و ادبيات خبر داشت؟ اين دستگاه تا چه حد گرفتار اختلاف نظر داخلى بود؟ وضعيت شمارى از نويسندگان قرن بيستم، كه برخى از آنها پيرو كليساى كاتوليك كليساى رم شده بودند، چنين پرسشهايى به همراه مى‌‏آورد.  گرين يكى از آنها بود.  در مقدمه‌‏اى بر چاپ بعدى  قدرت و جلال نوشت:

سراسقف وستمينستر نامه‏اى برايم خواند از جانب دفتر امور دينى كه رمان مرا به سبب ''خلاف‏‌گويى" و ''پرداختن به موقعيتهاى غيرعادى" محكوم مى‌‏كرد.  بهاى آزادى، حتى در كليسا، مراقبت دائمى است، اما از خودم مى‌‏پرسم آيا وقتى من با اين توجيه سفسطه‌‏آميز كه حق انتشار كتاب در دست ناشر است از تجديد نظر در آن سر باز زدم ... هيچ دولت توتاليترى با من اين طور به ملايمت رفتار مى‌‏كرد؟  كتاب علناً محكوم نشد و موضوع به محاق نسيانى رفت كه كليسا از روى عقل براى موضوعهاى كم‏‌اهميت محفوظ نگه داشته است.
 

گرين ژوئيه ١٩٦۵ به حضور پاپ پل ششم رسيد و به او گفت  قدرت و جلال را دفتر امور دينى محكوم كرده است.  به روايت گرين، پاپ پرسيد ''چه كسى آن را محكوم كرده است؟" گرين جواب داد ''كاردينال پيزاردو."  پاپ اين نام را با لبخندى كنايه‌‏آميز تكرار كرد و گفت ''آقاى گرين، قسمتهايى از كتاب شما يقيناً بعضى كاتوليكها را مى‌‏رنجاند، اما شما نبايد اهميت بدهيد."

اين جملات از سالها پيش كه نخستين بار آنها را در كتاب راههاى گريز نوشتهٔ گرين خواندم براى‏ من عجيب بوده‏‌اند.  مدارك تحقيقات مربوط به سانسور كه پس از مرگ لئوى نهم در سال ١٩٠۳ انجام شده در بايگانى مجمع اصول دين موجود است اما در دسترس محققان بيرون از آن مجمع قرار نمى‏‌گيرد.   فوريه سال ٢٠٠٠ توانستم با رئيس مجمع، كاردينال يوزف راتسینگر،⁴  اجازۀ ملاقات بگيرم.  در مقابل درخواست من كه مرا از مقررات ممنوعيت دسترسى افراد متفرقه به آن بايگانى مستثنا كنند، جوابى يك كلمه‌‏اى بدون ترديد ادا شد: ''باشد."

داستان  قدرت و جلال بر پايهٔ مشاهدات و تجربيات سفر سال ١٩۳٨ گرين به مكزيك است و وقايع آن در ايالت تاباسكو در جنوب مكزيك اتفاق مى‌‏افتد كه فرماندار ستمگر آن، توماس گاريدو كانابال، كاتوليكها را آزار مى‏‌دهد.  كانابال ِ ملحد و خشك‌‏انديش از مذهب سازمان‏‌يافته و الكل نفرت دارد.  شخصيت اصلى كتاب گرين كشيشى ويسكى‌‌‏خور است كه در آخر داستان، پلیس ِ كانابال اعدامش مى‏‌كند.  كشيش كه ويژگى بارز شخصيتشْ معرفت‌‏به‌‏نفس است سخت‏گيرترين منتقد خود نيز هست. هر چند اعدام خود را پيش‌‏بينى مى‏‌كند و مى‌‏داند به سوى دام مى‌‏رود، تصميم به كارى مى‌‏گيرد كه فكر مى‌‏كند وظيفهٔ اوست و مى‏‌كوشد آخرين مراسم دينى را براى جنايتكارى به‏‌شدت زخمى به جا آورد.  كشيش فرصت نجات روح انسانى ديگر را مقدم بر بقاى خويش مى‌‏داند.  آيا اين در حكم شهادت است؟  يا عقوبت مكافاتى براى لغزشهاى اخلاقى؟  معيارهاى اخلاقى و دينى در قدرت و جلال مبهم و دو پهلوست ـــ ‏چنان مبهم كه مميزان ِ خودمدار ِ واتيكان از آن بوى كفر استشمام كرده‌‏اند.

معمولاً خبرِ اينكه كتابى نيازمند تحقيق و بررسى است از طريق تقبيح يا استفسار به واتيكان مى‌رسيد.  در مورد  قدرت وجلال اين خبر دُورى قمرى زد.  سال ١٩۴٩، بنزيگر، ناشرى كاتوليك در شهر آينزيدِلْن در سويس، در نظر داشت ترجمهٔ آلمانى اين كتاب را منتشر كند.  كشيشى سويسى به ''جدلى" كه ادعا مى‌‏كرد كتاب گرين در فرانسه به راه انداخته است حساس شد و نظر دفتر امور دينى را جويا شد.  طى چند سال فشارها رفته ‏رفته از ساير نقاط اروپا افزايش يافت و سرانجام در آوريل ١٩۵۳ واتيكان به بررسىِ دقيق موضوع پرداخت و كتاب گرين (همانند كتابهايى مشابه از اِوِلين وو و بروس مارشال⁶) ممیّزی شد.

ظرافت، حساسيّت و بصيرت اين نامه نشان از سطحى در هوشمندى دارد متفاوت از سطح خرده‏‌گيرهايى كه دربارهٔ آنها نظر مى‌‏دهد.  نويسندۀ نامه كه وزير كشور واتيكان در امور جارى⁷ بود جووانى باتيستا مونتينى نام داشت و سال ١٩٦۳ پاپ پل ششم شد.

چرا مونتينى به دفاع از گرين برخاست؟ مونتينى، روشنفكرى كه مى‌‏گفتند پاپ ژان پل بيست و سوم او را به هملت تشبيه كرده است، به ابهام اخلاقى توجه داشت و مى‏‌توانست پيوندهاى ميان چيزهاى ظاهراً متناقض را كه آدمهاى كم‌‏ادراك‌‏تر متوجه آنها نمى‌‏شدند تشخيص دهد. مونتينى نه تنها خواننده‌‏اى با ذوقِ ادبىِ عالى بود بلكه دستنوشته‌‏هاى ادبى جمع مى‌‏كرد.  در مجموعه‌‏اش، دستنوشتهٔ اوليهٔ جزوه‌‏اى بود دربارهٔ قديس دومينيك نوشته ژرژ برنانوس كه با اين جمله پايان مى‌‏يابد: ''تنها يك اندوه وجود دارد: قديس نبودن." مونتينى آن اثر را عزيز مى‌‏داشت و بازتاب آن كلمات در قدرت و جلال از چشمش دور نمى‏‌ماند.  فصل ماقبل آخر رمان گرين با اين كلمات پايان مى‌‏يابد: ''حالا ديگر مى‌‏دانست ... كه تنها يك چيز ارزش دارد ـــ قديس‏‌بودن."

به توصيهٔ مونتينى، كتاب گرين براى اظهار نظر دوم به جوزپه دلوكا ارجاع شد.  دلوكا به كليسا وفادار بود (سال ١٩۵۳ پيش‏نويس تحريم آندره ژيد را تهيه كرده بود) اما تكرو هم بود (براى يكى از روزنامه‏‌هاى كمونيست ايتاليا مقاله مى‌‏نوشت).  به نظرش دفتر امور دينى مردم را تحميق مى‏‌كند.  ژوئن ١٩۵۳ در نامه‌‏اى به مونتينى نوشت ''در اين فضاى خفقان‏‌آورِ آكنده از تملّق و تكبرِ ناشى از كودنى، شايد فريادى‏ ـــ هرچند همراه با شلوغكارى اما برخاسته از دردِ دين ـــ اوضاع را كمى بهتر كند."  دلوكا نوامبر ١٩۵۳ یادداشت زير را خطاب به دفتر امور دينى نوشت:

به نظر آگاهان، گراهام گرين و اِوِلين وو دو رمان‏‌نويس بزرگ انگليسى‌‏زبانِ در قيد حيات به حساب مى‌‏آيند: كاتوليك‏‌بودن آنها موجب اعتبار براى اين مكتب است، و اين اعتبار را در كشورى مى‏‌آفرينند كه داراى تمدن و فرهنگ پروتستان است.  كليساى رم چطور مى‌‏تواند با اين آدمها درشتى و بدرفتارى كند؟ اينها جانشينان چسترتن⁸ و بلاك⁹ هستند و، مثل آنها، به جاى تلاش براى مؤمن‌‏كردن آدمهاى خرده‌‏ريز، مى‌‏كوشند بر هوشهاى والا و بر روح زمانه به شيوهٔ مطلوبِ آئين كاتوليك تأثير بگذارند.  سطح خوانندۀ آنها، بر خلاف آدمهايى از قبيل بروس مارشال، در حد هوشهاى متوسط نيست؛ اين آدمها مثل روحانيون هم نيستند كه به‌‏طور كلى يا براى آدمهاى درس‏‌نخوانده مى‌‏نويسند يا براى خوانندگانى كاملاً حرفه‌‏اى.  سطح آنها سطح روشنفكران برتر در دنياى معاصر است كه تحت تأثير نوشته‌‏هاى آنها به كليساى كاتوليك گرايش مى‌‏يابند.

در اين‏جا قضيه كفر يا حتى جاروجنجال مطرح نيست؛ به عالمان الهيات يا اشخاص منحرف هم ربط ندارد.  ما با نويسندگانى بزرگ طرف هستيم كه اغلب مثل بچه‌‏ها ساده‏‌دل و لجوج‌‏اند و حالات فكرى‏شان طورى است كه گهگاه ميل دارند جز چيزهاى حزن‏‌آور را تحسين نكنند، يا دل و دماغ ندارند اما محكم به چيزى مى‌‏چسبند.  چنين حالات روحى‏‌اى براى همه آشناست.  وقتى مى‏بينيم حرفشان را چنين زمخت مى‏زنند ممكن است غافلگير و حتى مبهوت شويم، اما دست‏‌آخر مى‌‏بينيم اسباب مسرت بوده است.

در انگلستان به محكوم‌‏كردن يا حتى ابراز انزجار از آنها چپ‌‏چپ نگاه مى‌‏كنند.  اين ضربه‌‏اى سخت بر اعتبار ما خواهد بود، نشان مى‌‏دهد كه نه تنها از زمانه عقب هستيم بلكه قضاوت‏مان وزنى ندارد، و مرجعيت روحانيت را كه‏ بحق‏ مى‌‏گويند برده و دنباله‌‏رو ادبيات بچگانه و سخيف است به‌‏شدت تضعيف خواهد كرد.  كشتيبان را نبايد با خدمه يكى گرفت: امروزه نويسندگانِ بزرگْ كشتيبانان واقعى بسيارى از بشريت‏‌ا‌ند و هنگامى كه خداوند به لطف خويش يكى از آنها را براى ما مى‏فرستند، حتى اگر دردسرساز باشد، از او يونس ديگرى نسازيم و او را به دريا و به كام نهنگ پرتاب نكنيم.  در زمان صحيح، آنها (كه آدمهاى بدى نيستند) جاى خود را به كشتيبانان واقعى ــــ ‏يعنى كشيشان ــــ ‏خواهند سپرد.

در مورد گراهام گرين، هنر سركش و گزنده‏‌اش بر قلبهايى كه كمترين پذيرش را دارند اثر مى‏‌گذارد و آنها را هر اندازه نوميد و افسرده باشند به ياد حضور پرهيبت خداوند و نيش زهرآگين گناه مى‏اندازد.  او كسانى را كه به ما از همه دورتر و با ما از همه دشمن‏‌ترند مخاطب قرار مى‌‏دهد، كسانى كه ما هرگز به آنها دسترسى نخواهيم داشت....

اين كشيشِ آشنا با فرهنگ معاصر به آنهايى كه در دفتر ادارۀ امور دينى با فرهنگ معاصر آشنا نبودند تاخت. اما استدلالهاى او خيلى دير رسيد.   دفترامور دينى پیشتر در هفده نوامبر به كاردينال گريفين در وستمينستر نامه‏اى نوشته و از او خواسته بود گراهام گرين را از ''نظر منفىِ‏" آن اداره مطلع سازد، او را ''تشويق كند از نقطه‌نظر يك مسيحى كاتوليك به كتابهايش لحن سازنده‌‏ترى بدهد" و به او هشدار دهد بدون اصلاحات مناسب ... با توجه به اظهارنظرهاى پيشين، ''اجازۀ چاپ مجدد يا ترجمۀ  قدرت و جلال را ندهد."

كاردينال گريفين بيدرنگ نامه‌‏اى به كشيشهاى ابوابجمعى‌‏اش نوشت و در آن از ''برخى گرايشها در ادبيات معاصر" ابراز انزجار كرد و بى اشاره به نام گرين ادامه داد:

متأسفانه حقيقت دارد كه شمارى نويسندگان كاتوليك گويا گرفتار اين اشتباه شده‏اند.  در واقع در داستانهايى كه على‌‏الظاهر ابزارى براى مرام كاتوليك است بارها مطالبى درج شده كه توصيفات مهارگسيخته و تصوير رفتار غيراخلاقى در آنها اسباب وسوسه بسيارى خوانندگان مى‏شود.  گرچه خواندن چنين ادبياتى براى معدودى افراد خاص زيان ندارد، خطرى كه متوجه تقواى اكثريت خوانندگان مى‌‏كند چنان عظيم است كه انتشار عمومى آن هيچ مطلوب نيست.
 

مى‌توان اطمينان داشت لحن كاردينال گريفين در ملاقاتى خصوصى با گرين در آوريل ١٩۵۴ نيز از اين قرار بوده است.  گرين در مقدمه‏‌اى بر قدرت و جلال، كه پيشتر از آن نقل كرديم، شرح آن ديدار را آورده است. در بايگانى ادارۀ امور دينى نامه‌اي عجيب از گرين به كاردينال پيتزاردو هست كه كمتر از يك ماه پس از ملاقات با گريفين نوشته شده. نامه سند سياسى سرشار از مهارتى است و با لحنى تسليم‏‌آميز نوشته شده كه به نظر من ساختگى مى‌‏رسد (گرين آنجا كه با زرنگى ِ دلچسبى پيشنهاد مى‌‏كند واتيكان موضوع را با ناشران او در ميان بگذارد تا مسئله فيصله يابد مشت خودش را باز مى‌‏كند)، و سخت مى‏‌كوشد طورى به كمونيسم اشاره كند كه مقبول خاطر پيزاردو و مافوق او كاردينال اوتاويانو باشد.

پيش از آنكه جسارت ورزم اين نامه را خدمت عاليجناب بنويسم دچار ترديد بودم.  اما در شرايط حسّاس كنونى بنا به دلايلى فكر مى‏كنم بهتر است گزارشى از وقايع به عرض برسانم.

نهم آوريل، وقتى عاليجناب كاردينال گريفين، سراسقف وستمينستر، اينجانب را به حضور پذيرفتند نسخه‌‏اى از نامه‌‏اى به من دادند كه عاليجناب در شانزدهم نوامبر به ايشان نوشته بودند. علت تأخير در ابلاغ آن متن اين بود كه من در لندن نبودم و در آن ايام در هندوچين به سر مى‌‏بردم. در آن‏‌جا حداكثر تلاشم را به كار بستم تا افكار عمومى جهان، كه مقالات من خطاب به آن است، مشكلاتى را كه كاتوليك‏هاى شجاع هندوچين در مقابله با خطر كمونيستم با آن روبه‏‌رو هستند درك كند.

مايلم بر اين نكته تأكيد كنم كه در سراسر زندگى‌‏ام به‌‏عنوان يك كاتوليك هرگز از احساس عميقِ وابستگىِ شخصى به نايبِ مسيح دور نبوده‌‏ام و ستايش خرد و درايت پدر مقدس در هدايت كليساى الهى باعث تقويت اين احساس بوده است.  همواره و به وضوح تحت تأثير معنويت والايى بوده‌‏ام كه مشخصه حاكميت پيوس دوازدهم¹⁰ بوده.  عاليجناب به خاطر دارند كه در سال مقدس ١٩۵٠ ¹¹ افتخار شرفيابى خصوصى داشته‌‏ام و ياد و خاطرهٔ آن تا آخرين لحظهٔ حيات با من خواهد بود.  بنابراين عاليجناب عنايت دارند كه وقتى مطلع شدم «ادارۀ امور دينى» از كتاب قدرت و جلال انتقاد كرده تا چه حد پريشان‌‏خاطر شدم.  هدف كتاب در مقابلِ هم قراردادنِ قدرت آئین‌های دينى و خلل‏‌ناپذيری ِ كليسا از يك طرف، و قدرت صرفاً دنيوىِ حكومتى اساساً كمونيست از طرف ديگر بود.

اجازه مى‌‏خواهم خاطر عالى را مستحضر سازم اين كتاب در سالهاى ١٩۳٩ــ ١٩۳٨ پيش از پاگرفتنِ خطرى كه من خود در مكزيك شاهد بودم به طرف اروپاى غربى گسترش مى‌‏يابد نوشته شد.

در خاتمه از عاليجناب استدعا دارم اين واقعيت را مدّ نظر داشته باشند كتاب چهارده سال پيش انتشار يافت و در نتيجه، تمام حقوق اثر از دست من خارج شده و در اختيار ناشران كشورهاى مختلف است.  علاوه بر اين، بيشتر ترجمه‌‏هايى كه در نامۀ عاليجناب به آنها اشاره شده به چندين سال پيش برمى‌‏‌گردد و در نظر نيست ترجمۀ جديدى از اين كتاب ارائه شود.  اسامى ناشرانى را كه حق تجديد چاپ كتاب را دارند به حضور عاليجناب كاردينال سراسقف خواهم فرستاد.

مايلم خاطر عالى را از احترام عميق خويش نسبت به هرگونه مطلبى كه از ناحيه «مجمع مقدّس مبارزه با كتب ضالّه» صادر شود مطمئن سازم.

چاكر كمينه و غلام جان‏‌نثار             
گراهام گرين                    
 

سه هفته پس از اينكه گراهام گرين اين نامه را نوشت، كاردينال اوتاويانو ــ‌ كه با مسرتِ تمامْ آمادگى خود را براى طرد و تكفير هر كاتوليكى كه به كمونيستها رأى دهد اعلام كرده بود ــ‌ با خط كج و معوج در حاشيه آن نوشت كاردينال گريفين به او گفته است دفتر امور دينى بايد اين نوكيش ِ درست‌‏انديش را ''درك كند و ببخشايد."  درست همين كار را هم كردند.
 

* شمارۀ پانزدهم، مهر ٨٢